του Αριστείδη Χριστοφοράκη
Αγροτισμός
Με τον όρο αγροτισμός εννοούμε την κοινωνική και πολιτική θεωρία που στηρίζεται στην αρχή ότι οι αγρότες αποτελούν την βασική κοινωνική τάξη, θεωρεί τον αυτόνομο αγρότη ανώτερο του μισθωτού εργάτη και τονίζει την υπεροχή μιας απλής αγροτικής ζωής σε αντίθεση με τη πολυπλοκότητα της αστικής καθημερινότητας. Βασικές παραδοχές του αγροτισμού είναι η ιδέα ότι η γεωργία αποτελεί τη μόνη εργασία η οποία προσφέρει ολική ελευθερία, ανεξαρτησία και αυτάρκεια, καθώς επίσης και ότι η αγροτική κοινωνία με την αλληλεγγύη της, τη συνεργασία και την αδελφότητά της είναι η ιδανική μορφή κοινωνικής οργάνωσης. Στην αντίληψη των αγροτιστών ο αγρότης έχει στέρεη και δυναμική θέση στην παγκόσμια τάξη, καθώς διαθέτει την αίσθηση της ταυτότητας, της ιστορίας και της θρησκευτικής παράδοσης. Διαθέτει, δηλαδή, την αίσθηση του ανήκειν σε μία συμπαγή οικογένεια, τόπο και περιοχή.
Σύμφωνα με τους αγροτιστές η καλλιέργεια του εδάφους έχει μέσα της ένα θετικό πνευματικό αγαθό, μέσο του οποίου, ο αγρότης μαθαίνει τις αρετές της τιμής, της ανδροπρέπειας, της αυτοδυναμίας, του κουράγιου, της ηθικής ακεραιότητας και της φιλοξενίας. Όλα αυτά πηγάζουν από μια άμεση σχέση του ανθρώπου με την φύση, μέσω της οποίας προκύπτει και στενότερη σχέση με τον Θεό. Με απαρχή τον αγροτικό τρόπο ζωής, ο άνθρωπος εισέρχεται σε μια καθημερινότητα η οποία έχει ως υπόδειγμα την δημιουργία τάξης από το χάος.
Οι ρίζες της θεωρίας του αγροτισμού ανέρχονται τόσο σε αρχαίους Ασιάτες αλλά και Ευρωπαίους φιλοσόφους. Στις κοινότητες όπου επηρεάστηκαν από τον κομφουκιανισμό ο αγρότης θεωρούνταν αξιότιμο και βασικό μέλος της κοινωνίας σε αντίθεση με τους εμπόρους που χλευάζονταν. Ο αγροτισμός αντλεί ασφαλώς επιρροές κι από ευρωπαϊκές σχολές σκέψης του 18ου αιώνα αλλά και από την ρομαντική παραδοσιοκρατική τάση του 19ου αιώνα. Μάλιστα, ήδη στο δεύτερο μισό του 19ου και στο πρώτο του 20ου αιώνα καταγράφηκε η δημιουργία πολιτικών κινημάτων που διαλέγονταν με τις αρχές του αγροτισμού.
Οι Αγράριοι
Η φιλοσοφία του αγροτισμού επηρέασε, μεταξύ των άλλων και ένα αμερικανικό λογοτεχνικό κίνημα. Επρόκειτο για τους «Αγράριους του αμερικανικού νότου». Οι Αγράριοι ήταν μια ομάδα δώδεκα Αμερικανών ποιητών, δοκιμιογράφων και μυθιστοριογράφων, που επηρεασμένοι από τις ιδέες του αμερικανικού αγροτισμού, συνέγραψαν ένα ιδεολογικό και φιλοσοφικό μανιφέστο το 1930. Ο τίτλος του ήταν I’ll take my stand: the South and the Agrarian Tradition.
Οι Αγράριοι επηρέασαν σημαντικά την αναγέννηση της λογοτεχνίας του αμερικανικού νότου. Σε γενικές γραμμές οι θέσεις τους ήταν οι εξής. Εναντίωση στο νεωτερικό μοντερνισμό και την βιομηχανική κουλτούρα που δυνάμωνε μέρα με τη μέρα στις Η.ΠΑ. Πρόκριση μιας ρομαντικής ερμηνείας της παλιάς κουλτούρας των νοτίων ενάντια στην φιλελεύθερη «πρόοδο» του αστικού βορρά. Κοινοτισμός έναντι της αστικοποίησης. Θρησκευτικότητα και πνευματική καλλιέργεια ενάντια στον στυγνό υλισμό και την κενή ζωή των βόρειων που είχαν αλωθεί από τον σύγχρονο κόσμο και τις ευκολίες του.
Συμπέρασμα των αγράριων ήταν ότι η αστική ζωή, ο καπιταλισμός και η τεχνολογία καταστρέφουν την ανεξαρτησία και την αξιοπρέπεια και ενθαρρύνουν την αδυναμία. Κάποια από τα σημαντικά έργα Αγράριων λογοτεχνών ήταν The Winter Sea και οι υπόλοιπες ποιητικές συλλογές του Allen Tate (ο εν λόγω συγγραφέας έγραψε και σημαντικά πεζά, όπως τα Robert E. Lee, The Fathers, The Forlorn Demon και The Forlorn Demon), οι ποιητικές συλλογές Goblins and Pagodas, The Black Rock, South Star του John Gould Fletcher, τα πεζογραφήματα A Name for Evil, The Velvet Horn, At the Moon's Inn, του Andrew Nelson Lytle, καθώς επίσης και τα All the King's Men, The Circus in the Attic του Robert Penn Warren (ο οποίος έγραψε και επική ποίηση στο έργο Brother to Dragons: A Tale in Verse and Voices). Σημαντικοί αγράριοι λογοτέχνες ήταν και οι Donald Davidson, Merrill Moore και Laura Riding ενώ πολύ καλά θεατρικά έργα έγραψε ο Stark Young. Τα πλέον σημαντικά λογοτεχνικά δοκίμια των Αγράριων γράφτηκαν από τον Cleanth Brooks ενώ κριτικά δοκίμια έγραψε ο John Crowe Ransom. Κείμενα με πολιτικού ενδιαφέροντος έγραψε ο Herman Clarence Nixon ενώ μελέτες οικονομικής ιστορίας έγραψε ο Frank Lawrence Owsley.
Οι Επικριτές
Οι ιδέες του αγροτισμού κατάφεραν να συγκεντρώσουν αρκετούς υποστηρικτές αλλά και πολλούς επικριτές. Ανάμεσά τους και ο Henry Louis Mencken, Αμερικανός δημοσιογράφος, κριτικός τέχνης και λόγιος. Ο Mencken διαφώνησε ριζικά με τις ιδέες των Αγράριων και θεώρησε ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα του αμερικανικού νότου ήταν η οργανωμένη θρησκεία και η Ku Klux Klan, που δηλητηρίαζαν τα μυαλά των ανθρώπων του νότου. Ο Mencken κατηγόρησε τους Αγράριους ως μισαλλόδοξους και αντι-πνευματικούς και πίστευε ότι η κουλτούρα του «επαρχιωτισμό» των νοτίων με όλα τα συνακόλουθά της ήταν αποτέλεσμα της έλλειψης μεγάλων πόλεων. Ο νότος ήταν γεμάτος από μικρά αγροτικά χωριά και σε κάθε ένα από αυτά υπήρχε κάποιος κληρικός που τρόμαζε τους χωρικούς, συνήθιζε να λέει ο εν λόγω δημοσιογράφος.
Οι Αγράριοι, παρόλο που πριν την επίθεση του Mencken τον διάβαζαν είχαν εκπλαγεί και σαστίσει με αυτή του την συμπεριφορά. Συμφώνησαν ότι στο θέμα της οργανωμένης θρησκείας υπήρχαν θέματα προς συζήτηση αλλά από εκεί και πέρα υπερασπίστηκαν την αυθεντική εικόνα του νότου και συνέδεσαν τη ζωή και την καριέρα τους με την ιστορία και το μέλλον του τόπου. Έτσι, συσπειρώθηκαν ακόμα περισσότερο για να απαντήσουν στους επικριτές τους με σειρές από λογοτεχνικά διηγήματα και δοκίμια υπέρ του νότου, με κορυφαίο όλων το μανιφέστο I’ll Take My Stand του 1930.
Με το μανιφέστο αυτό απάντησαν στον Mencken, τονίζοντας ότι ο αγροτικός και πνευματικός χαρακτήρας του νότου ήταν η βάση για έναν πολιτισμό που βασιζόταν στην άνεση και την απόλαυση της ζωής, στον κώδικα ηθικής, στη λαογραφία, τις τέχνες και τα γράμματα. Σύμφωνα με αυτούς, το πρόβλημα το είχε το βιομηχανικός και αστικός βοράς, με το μηχανοποιημένο και υλιστικό πνεύμα του, τον λαϊκισμό και τη μαζικοοποίηση και ήταν αυτός που άξιζε κριτική κι επίθεση και όχι ο πνευματικός και πολιτιστικός νότος.
Ο Mencken, όμως, δεν πτοήθηκε και συνέχισε την αντιπαράθεση. Ο Donald Davidson, ως μέλος των Αγράριων, πίστευε ότι μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο άρχισε να υπάρχει μία πάλη μεταξύ των μεγάλων πόλεων -και ιδικά της Νέας Υόρκης- με αυτές του νότου για την πνευματική κυριαρχία. Το αστικό πνεύμα φανερά επηρεασμένο από τον μαρξισμό, τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, τον γαλλικό ντανταϊσμό και τον πρωταρχικό ερωτικό χαρακτήρα του D. H. Lawrence κατάφεραν να δημιουργήσουν την ψευδή εικόνα του νότιου αμερικανού ως οπισθοδρομικού και βάρβαρου.
Ο Davidson θεωρούσε υπεύθυνο τον Mencken για όλη αυτή την γενική κατακραυγή του νότου. Ο Mencken από την άλλη είχε εξοργιστεί που ο Davidson τον έβαλε στην ίδια ομάδα με τους μαρξιστές τους οποίους απεχθάνονταν, καθώς ο ίδιος ήταν φυλετιστής, ελιτιστής, μιλιταριστής και αντιεβραίος. Οι σύγχρονοι αναλυτές πιστεύουν ότι η όλη διαμάχη μεταξύ Mencken και Αγράριων προέρχεται από την παρεξήγηση των ιδεών του ενός από τον άλλον. Οι δυο τους συμφωνούσαν σε πολλά περισσότερα από όσα διαφωνούσαν αλλά ποτέ τους δεν αρθογράφησαν από κοινού για αυτά. Βέβαια, όλη αυτή η διαμάχη βοήθησε στην ιστορική και πολιτιστική αναζήτηση για την φύση της νότιας διακριτικότητας και στην συνειδητοποίηση της ιδιαίτερης ταυτότητας του πολιτιστικού κινήματος των Αγράριων.
Η Καπήλευση
Μετά το τέλος του δεύτερου μεγάλου πολέμου ο ανεπίσημος αρχηγός των Αγράριων John Crowe Ransom, σε ένα δοκίμιο το 1945, δήλωσε ότι δεν πίστευε πια στη δυνατότητα της νότιας αναγέννησης και αποκατάστασης και χαρακτήρισε ως φαντασία κάθε είδους προσπάθεια. Αυτό ήταν ένα μεγάλο πλήγμα τόσο για τους Αγράριους όσο και για την πολιτισμική κληρονομιά του νότου. Επιπλέον ο Robert Penn Warren έκανε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών, αποκηρύσσοντας τις παλιές του ιδέες και υποστηρίζοντας τον φιλελευθερισμό και το κίνημα των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Έκτοτε, ηγέτης του κινήματος των εναπομεινάντων Αγράριων θεωρήθηκε ο Donald Davidson.
Τα χρόνια που πέρασαν η επιρροή των αγράριων μειώθηκε αλλά δεν έπαψε να είναι υπαρκτή. Κατά την δεκαετία του ’90 νέοι στοχαστές, όπως ο ακαδημαϊκός Allan C. Carlson και ο πρώην μαρξιστής και μετέπειτα παραδοσιοκράτης ιστορικός Eugene Genovese προσέγγισαν ξανά τις θεματικές των αγράριων του νότου. Το πλέγμα των στοχαστών που υιοθετούν σήμερα αυτό το στυλ, πολλές φορές περιγράφεται ως εκείνο των «Παρτιζάνων του Νότου». Και τούτο, τόσο λόγω του ριζοσπαστικού συντηρητισμού του όσο και λόγω του ομώνυμου περιοδικού (Southern Partisan) που φιλοξενεί άρθρα με τέτοιο ιδεολογικό περιεχόμενο.
Προσωπική Εκτίμηση
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η επικράτηση της ιδεολογικής μονοκρατορίας του φιλελευθερισμού στον δυτικό κόσμο –και ιδίως στις Η.Π.Α- προκάλεσε ρυθμούς ζωής που απορρόφησαν τον μέσο Αμερικανό στην κουλτούρα του καπιταλιστικού ευδαιμονισμού. Κατά συνέπεια η κουλτούρα του αμερικανικού νότου άρχισε να βάλλεται και να υποχωρεί σταδιακά, μένοντας μόνο ως νοσταλγική ανάμνηση μέσα από κάποιες ταινίες και τηλεοπτικές σειρές.
Από τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες όταν αριστεροί και φιλελεύθεροι διανοητές ξεκίνησαν μια προσπάθεια μετατροπής της πάλαι ποτέ κραταιάς ιδεολογίας του ρομαντικού και παραδοσιοκρατικού αμερικανικού νότου σε μια εκδοχή πληβειακής και ενίοτε λούμπεν προλεταριοποίησης, σήμερα έχουμε φτάσει στο σημείο να βλέπουμε την νότια παράδοση να βάλλεται πανταχόθεν με σκοπό την αποσιώπηση και την εξάλειψή της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης αποτελούν τα πρόσφατα παραδείγματα της καταστροφής μνημείων του εμφυλίου πολέμου, νεκροταφείων νότιων στρατιωτών, αγαλμάτων στρατηγών, ηρώων και πνευματικών προσωπικοτήτων της εποχής. Και βέβαια να μην ξεχάσουμε την συστηματική προσπάθεια της σημερινής αμερικανικής ελίτ προκειμένου να υποσταλεί η ιστορική σημαία του αμερικανικού νότου από πλατείες, δημόσια κτήρια και σπίτια πολιτών.
Ενδεχομένως, λοιπόν, η εποχή μας να προσφέρει μια καλή ευκαιρία στους Αμερικανούς που θέλουν να αντισταθούν στην παγκοσμιοποίηση, προκειμένου να έρθουν σε επαφή με την παλαιά παράδοση του αγροτισμού. Αλλά και για τους εμάς τους Έλληνες η γνώση αυτού του κινήματος θα μπορούσε να αποτελέσει την απαρχή γόνιμων θεωρητικών και πολιτικών αναζητήσεων. Η Ελλάδα είναι μια παραδοσιακά αγροτική χώρα στην οποία παρατηρείται το εξής παράξενο πολιτικό φαινόμενο. Ενώ σε ολόκληρο τον κόσμο τα αγροτικά στρώματα υποστηρίζουν παραδοσιοκρατικές και συντηρητικές πολιτικές και παρατάξεις, στην χώρα μας οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι διατηρούν μια μακρά και ιστορική σχέση με την αριστερά –και μάλιστα την κομμουνιστική. Πρόκειται για μια κατάσταση που αποκαλύπτει τις αντιφάσεις και την ολική έλλειψη της στοιχειώδους πολιτικής κουλτούρας της χώρας μας..
Επειδή, όμως, τα παράδοξα θα συνεχίσουν να υπάρχουν στον ιστορικό βίο του έθνους μας αν δεν φροντίσουμε να τα καταπολεμήσουμε, καλό θα είναι κάποτε να ανοίξουμε τους πνευματικούς μας ορίζοντες και κυρίως τις βιβλιοθήκες. Μέσω της καλλιέργειας και μόνο μέσω αυτής μπορεί να αναπτυχθεί το μορφωτικό επίπεδο και μαζί του ένα ρεύμα ιδεών οι ιδέες του οποίου θα έρχονται σε άμεση ρήξη με το σύγχρονο αντιπνευματικό καπιταλισμό και την κενή υλιστική αστική ζωή. Κι εμείς στην Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ έχουμε χρέος, ως εκφραστές του πολιτικού Ρομαντισμού, με την σκέψη, την καρδία και την αισθητική μας, να προκρίνουμε τις εναλλακτικές πολιτιστικές επιλογές στις οποίες θα βασιστεί ένα υγιές κοινωνικό ρεύμα προκειμένου να αντιμετωπίσει τα ιδεολογικά τέκνα του Διαφωτισμού που δυστυχώς συνεχίζουν να κυριαρχούν στην μεταμοντέρνα εκδοχή τους.